Modern Türkiye’de Toplumsal Kimlik Sorunu

Kürt sorunuyla ilişkilendirilen PKK terörünün yalnızca ulusal kimlik politikalarına bağlanması, durumu indirgemeci bir yaklaşımla ele almak anlamına gelmektedir.

Tunay Şendal

Modern Türkiye’de kimlik meselesi, hâlâ çok katmanlı bir problem olarak varlığını sürdürmektedir. Cumhuriyet’in ilk yüzyılında ortaya konan ulus kimlik modeli, siyasal bir birlik ve modernleşme hedefleri doğrultusunda inşa edilmiştir. Ancak bu süreç, farklı etnik grupların ne ölçüde kapsandığı, hangi haklara sahip olduğu ve toplumsal temsil düzeyleri gibi meseleleri de beraberinde getirmiştir.

Toplumsal kimlik, bireylerin kendilerini belirli bir topluluğa ait olarak görmelerini sağlayan bir sosyal algı biçimidir. Modern ulus-devletin inşasında bu kimliklendirme süreci, merkezi bir işlev üstlenmiştir. Ulusal kimlik, farklı inanç ve kökenlerden gelen grupları bir araya getiren bir üst yapı olarak kurgulanırken, etnik kimlikler bu yapının içinde sıklıkla tartışmalı bir yere oturur. Ulus kimliği, devlet sınırları içerisinde yaşayan halkları ortak bir tarihsel anlatı, dilsel birliktelik ve siyasi hedefler doğrultusunda bütünleştiren bir aidiyet modelidir.

Cumhuriyetin kuruluş süreci, Osmanlı’nın çok etnili mirasından ulus-devlet modeline geçerken kimlik anlayışının radikal bir dönüşüm geçirdiği bir dönemi temsil etmektedir.Türkiye'de ulusal kimlik, dini ve etnik temellere dayalı geleneksel yapıdan uzaklaşıp laiklik ve vatandaşlık esasına dayanan bir sistemle yeniden tanımlanmıştır. Bu yeni yapı, etnik farklılıkları ortadan kaldırmaktan ziyade, onları ulusal çerçeve içinde yeniden kurgulamayı amaçlamıştır. Ulusal kimlik, devlet eliyle homojenleştirici bir araç olarak kullanılırken Türkiye örneğinde bu durumun etnik kimliklerin silinmesinden ziyade, onları yeniden tanımlamak şeklinde gerçekleştiği görülmektedir.

Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Ulusal Kimliğin İnşası

Osmanlı döneminde toplumsal kimlikler ağırlıklı olarak dini esaslara dayanan “millet sistemi” üzerinden şekillenmişti. Ancak 19. yüzyılda yükselen milliyetçilik dalgası, bu yapının çözülmesine neden olmuş ve çok uluslu yapı üzerinde yıkıcı etkiler yaratmıştır. Baskın Oran (2004), Osmanlı’daki bu çoğulcu yapının, modern ulus-devlet anlayışıyla bağdaşmadığını ve yeni rejimin bu mirası dönüştürmek zorunda kaldığını belirtirmiştir. Bu çerçevede, Türk ulusal kimliği; etnik kökenlerin ötesine geçerek ortak bir kültürel, tarihsel ve dilsel birliktelik temelinde yeniden inşa edilmiştir. Ancak bu süreçte bazı etnik kimliklerin dışlandığı ya da ikinci plana itildiği yönünde eleştiriler de gündeme gelmiştir. Örneğin Kürt kimliğinin kamusal alanda görünmez hale getirildiği iddiası, en çok gündeme getirilen eleştirel argümandır. Ancak Cumhuriyet döneminin ulusal kimlik inşasındaki Türk kimliği, etnik bir içeriğe sahip olmaktan ziyade, herkesin vatandaşlık bağıyla dâhil olabileceği kapsayıcı bir kimlik olarak kurgulanmıştır.

Kimlik inşasının dayanakları arasında eğitim, zorunlu askerlik ve resmi dil kullanımı gibi devlet politikaları önemli bir yer tutmuştur. Dolayısıyla modern ulus-devletlerin kültürel bir yekparelik oluşturma eğilimi bulunmaktadır. Türkiye’de bu eğilim, çokluk içeren kimlik yapılarını ulusal çerçeveye entegre etme çabasıyla kendini göstermiştir.

Etnisiteye dayalı bir yönetim modeli, Türkiye gibi etnik çeşitliliğin yüksek olduğu toplumlarda yeni sorunlara zemin hazırlayabilir. Karpat (2001), Osmanlı’nın son döneminde artan etnik milliyetçiliğin nasıl yıkıcı sonuçlar doğurduğunu anımsatarak, Türkiye Cumhuriyeti’nin bu deneyimden ders çıkararak birleşik bir ulusal kimlik oluşturma yoluna gittiğini belirtmiştir. Türkiye’deki ulusal kimlik anlayışı, bu riski azaltmak adına vatandaşlık merkezli bir aidiyet modeli benimsemiştir.

PKK meselesinin çözümü, dar güvenlik stratejilerinden ibaret olamayacak kadar karmaşıktır. Kalıcı ve barışçıl bir çözüm, yalnızca silahlı çatışmayı sonlandırmayı değil; aynı zamanda toplumun tüm kesimlerini kapsayan demokratik, adil ve eşitlikçi bir düzenin tesisini hedeflemelidir. Bu doğrultuda atılacak adımlar, yalnızca Kürt sorunu özelinde değil, Türkiye’nin daha kapsayıcı ve dayanışmacı bir toplumsal yapı inşa etme çabasının da temel taşlarını oluşturacaktır.

Türkiye’de Toplumsal Kimlik Çatısı Altında Ulusal Bütünlük ve Etnik Çatışma Dinamikleri

Cumhuriyet tarihindeki ulus kimlik projeleri, zaman zaman toplumsal kesimler arasında dışlanma hissi yaratttığı iddialarıyla eleştirilmiştir. Özellikle Kürt kimliği söz konusu olduğunda, kimlik politikalarının asimilasyonist eğilimler taşıdığı öne sürülmüştür. Baskın Oran (2004), Lozan Antlaşması’nda güvence altına alınan azınlık haklarının pratikte yeterince uygulanmadığını ve bu durumun kimlik temelli gerginlikleri körüklediğini dile getirmiştir. Ancak bu politikaların o dönemin koşullarında bir ulus-devlet oluşturma zorunluluğu çerçevesinde değerlendirildiğinde anlaşılabilir olduğu da unutulmamalıdır.

Her ulusal kimlik inşası belli bir düzeyde “unutma” ve “seçici hatırlama” süreçlerini içermektedir. Türkiye’de ulusal kimlik, Osmanlı’dan alınan bazı tarihsel ve kültürel unsurların seçilerek yeni bir anlatı çerçevesinde düzenlenmesiyle kurgulanmıştır. Bu strateji, farklı etnik kimlikleri tamamen dışlamaktan ziyade, onları yeniden tanımlayarak bütünleştirmeyi hedeflemiştir. Ancak bu yaklaşım, kimlik temelli sorunların tümünü ortadan kaldırmakta yetersiz kalmıştır.

Bu noktada, Türkiye'deki kimlik siyaseti yalnızca etnik ve kültürel boyutlarla sınırlı kalmayıp; sınıfsal farklılıklar, dini çeşitlilik, toplumsal cinsiyet gibi başka kimlik katmanlarını da içeren daha geniş bir çerçevede ele alınmayı gerektirmektedir. Toplumsal kimlik tartışmaları artık sadece “kimin hangi gruba ait olduğu” sorusuna değil, aynı zamanda “kimin görünür olduğu, kimin söz hakkına sahip olduğu ve bu hakkı nasıl kullandığı” meselelerine de odaklanmaktadır. Bu bağlamda, kimlik meselesi hem temsil hem de tanınma ekseninde yeniden düşünülmelidir.

Cumhuriyet’in ikinci yüzyılında karşı karşıya kalınan temel zorluklardan biri, toplumsal çoğulluğu tanıyan bir siyasal yapı inşa etmekle ilgilidir. Demokratikleşme, yalnızca seçim süreçleriyle değil, aynı zamanda farklı kimliklerin tanınması ve eşit haklara erişimiyle mümkün hale gelir. Kimlik politikalarının kapsayıcı bir biçimde yeniden tanımlanması, özellikle dezavantajlı grupların sistem içinde görünür ve etkili aktörler haline gelmesini sağlayacaktır.

Kürt sorunuyla ilişkilendirilen PKK terörünün yalnızca ulusal kimlik politikalarına bağlanması, durumu indirgemeci bir yaklaşımla ele almak anlamına gelmektedir. Bu silahlı hareketin ortaya çıkışı; sadece kültürel hak talepleriyle değil, aynı zamanda bölgesel sosyoekonomik adaletsizlikler, yetersiz siyasal temsil ve merkez-çevre ilişkilerindeki kırılmalarla da ilgilidir.

PKK’nın sürdürdüğü silahlı çatışmanın arkasındaki dinamikler; kimlik tanınması meselesinin ötesine geçerek, devlet-toplum ilişkisinin güvenlik temelli yapısı ve demokratik mekanizmaların zayıflığı gibi çok boyutlu sorunlara dayanmaktadır. Bu nedenle, çözüm yolları da yalnızca etnik kimliğe odaklanan yaklaşımlarla değil, demokratikleşme, yerel yönetimlere katılım ve ekonomik eşitlik gibi bütünsel politikalarla tasarlanmalıdır.

Bu bütünsel yaklaşım, yalnızca güvenlik merkezli politikaların sınırlarını aşmakla kalmaz, aynı zamanda toplumsal uzlaşı ve kalıcı barışın inşasında da daha sağlam bir zemin sunmaktadır. Toplumsal kimliklerin tanınması, bu kimliklerin kamusal alanda ifade edilebilmesi ve siyasal süreçlere etkin katılımı, çatışma dinamiklerinin dönüştürülmesinde kilit bir rol oynamaktadır. Bu bağlamda, hak temelli bir vatandaşlık anlayışının geliştirilmesi, yalnızca Kürt meselesi değil, benzer dışlanmışlık deneyimleri yaşayan diğer toplumsal kesimler açısından da önemli bir ihtiyaçtır. Yerel yönetimlerin güçlendirilmesi, demokratik katılımın artırılması ve ekonomik kaynakların adil dağılımı, toplumsal aidiyet duygusunun yeniden inşasına katkı sağlayabilir. Bu türden yapısal reformlar, yalnızca merkezi devletin kapasitesini değil, aynı zamanda yurttaşların devletle kurduğu ilişkiyi de dönüştürme potansiyeline sahiptir. Özellikle bölgeler arası gelişmişlik farklarının giderilmesi ve kamu hizmetlerine eşit erişimin sağlanması, çatışma ortamlarının beslenmesini önleyici bir rol oynayabilir.

Ayrıca medya, eğitim ve kültürel politikalar aracılığıyla kimlikler arası empatiyi güçlendiren söylemlerin teşvik edilmesi, toplumsal kutuplaşmanın azaltılmasında önemli bir araç olabilir. Ulus kimliğin kapsayıcılığını artırmak, sadece anayasal düzeyde tanım değişikliğiyle değil, aynı zamanda günlük yaşam pratiklerinde eşitlikçi ve çoğulcu bir anlayışın yerleşmesiyle mümkün olacaktır.

Sonuç olarak, PKK meselesinin çözümü, dar güvenlik stratejilerinden ibaret olamayacak kadar karmaşıktır. Kalıcı ve barışçıl bir çözüm, yalnızca silahlı çatışmayı sonlandırmayı değil; aynı zamanda toplumun tüm kesimlerini kapsayan demokratik, adil ve eşitlikçi bir düzenin tesisini hedeflemelidir. Bu doğrultuda atılacak adımlar, yalnızca Kürt sorunu özelinde değil, Türkiye’nin daha kapsayıcı ve dayanışmacı bir toplumsal yapı inşa etme çabasının da temel taşlarını oluşturacaktır.