Bazı öğretmenler neden ve nasıl fark yaratır?

Bazı öğretmenler, gerçekten de öğrencilerinin kaderini değiştiriyor. Hepimizin hafızasında, “O olmasaydı bugün buralarda olmazdım.” dediğimiz bir öğretmen vardır. Peki bu sadece duygusal bir hatıra mı, yoksa verilerle de desteklenmiş bir gerçek mi? Bu sorunun cevabını arayan araştırmalar, özellikle sosyoekonomik açıdan dezavantajlı bölgelerde, tek bir iyi öğretmenin bile öğrencilerin yetişkinlik hayatında doktor, mühendis, hakim gibi yüksek statülü mesleklere yönelme ihtimalini artırabildiğini gösteriyor.

 “İyi öğretmen” etkisi nerede ve nasıl başlıyor?

Düşük gelirli bir bölgede doğan çocuğun, ileride de düşük gelirli ve düşük nitelikli işlerde çalışacağı “doğal kader” gibi kabul ediliyor. Ancak son 15–20 yılda yapılan bazı kapsamlı çalışmalar bu kabul edişi ciddi biçimde sorgulamamızı sağladı. Özellikle ABD’de yürütülen ve 1 milyondan fazla öğrenciyi çocukluktan yetişkinliğe kadar izleyen araştırmalar, öğretmen niteliğinin, dezavantajlı bölgelerde bile öğrencilerin hayat rotasını değiştirebildiğini gösteriyor (Chetty, Friedman, & Rockoff, 2014). Bu çalışmaların bir kısmında şu soruya yanıt aranıyor:

“Aynı mahallenin aynı okulunda okuyan, benzer ailelerden gelen öğrenciler arasında; sadece daha nitelikli öğretmenlere denk gelmiş olmak, yıllar sonra meslek, gelir ve yaşam kalitesinde fark yaratıyor mu?” Veri bize oldukça net bir “evet” yanıtı veriyor.

Öğretmen etkisini anlamak için kullanılan temel kavramlardan biri “katma değer” yaklaşımı. Kısaca:

• Öğrencinin bir yıl içindeki akademik gelişimi (örneğin test puanlarındaki artış) hesaplanıyor.
• Bu gelişim, öğrencinin önceki başarısı, ailesinin sosyoekonomik durumu gibi değişkenler kontrol edilerek yorumlanıyor.
• Aynı okulda, benzer öğrencilerle çalışan öğretmenler arasında, öğrencilerini sistematik olarak daha fazla ilerletenler “yüksek katma değerli” öğretmenler olarak tanımlanıyor.

Böylece, sadece “iyi bir sınıfa denk geldi” etkisinden ayrıştırılmış, bir “öğretmen katkısı” profili oluşturuluyor.  Bu noktaya kadar olan kısım hâlâ öğrencilik yıllarıyla ilgili. Asıl kritik soru ise şu: “Bu farklar, 20–25 yıl sonra da hâlâ görünür mü, yoksa sadece kısa vadeli test puanları mı?”

Araştırmanın bulguları bize şunu gösteriyor:

• Yüksek katma değerli öğretmenlere denk gelen öğrencilerin, yetişkinlikte;
  • Üniversiteye gitme olasılığı daha yüksek,
  • Gelirleri kayda değer biçimde daha fazla,
  • Erken yaşta evlilik ve ergen gebelik oranları daha düşük,
  • Daha “nitelikli” mesleklerde (profesyonel meslekler, yönetici pozisyonları vb.) çalışma olasılıkları daha yüksek.
• Tek bir yüksek katma değerli öğretmenin bir sınıfa sadece bir yıl boyunca girmesi bile, o sınıftaki öğrencilerin toplam ömür boyu gelirinde yüz binlerce dolarlık artış ile ilişkilendiriliyor.

Bu çalışma, özellikle düşük gelirli bölgelerdeki okullara odaklandığında daha çarpıcı bir tablo ortaya çıkıyor. Dezavantajlı bölgelerde, “normal şartlarda” düşük gelirli, düşük statülü işlerde kalması beklenen öğrenciler, yüksek katma değerli öğretmenlere denk geldiklerinde, doktor, mühendis, avukat, hakim, yazılımcı gibi daha yüksek gelirli ve prestijli mesleklere geçiş yapma olasılıkları anlamlı biçimde artıyor. Başka bir deyişle, sosyoekonomik olarak zayıf bir bölgede büyüyen çocuklara bakıp “Buradan pek doktor, hakim çıkmaz.” diyen kötümser senaryolar, öğretmen niteliği devreye girdiğinde farklılaşıyor.

Dezavantajlı öğrencilerde etki daha mı güçlü?

Benzer çizgideki başka araştırmalar, öğretmenin “fark yaratma kapasitesinin” dezavantajlı gruplarda zaman zaman daha da güçlü olduğunu gösteriyor. Öğretmen devamsızlığı veya öğretim niteliğindeki düşüşler, özellikle alt sosyoekonomik gruplardaki öğrenciler için uzun vadeli eğitim ve gelir eşitsizliğini büyütebiliyor. Yani mesele sadece “kişisel başarı hikâyeleri” değil. Kaliteli öğretmenler, dezavantajlı öğrenciler için kritik bir fırsat penceresi açıyor.

Fark yaratan öğretmenler neyi farklı yapıyor?

Farklı araştırmaların bulgularını üst üste koyduğumuzda, fark yaratan öğretmenlerin şu özelliklerde ayrıştığını görüyoruz:

• Yüksek ama ulaşılabilir beklentiler koyuyorlar: “İstersen ve çalışırsan istediğin mesleği yapabilirsin.” mesajını somut hedeflerle veriyorlar.
• Sınıf içi öğrenme sürecini aktif hale getiriyorlar: Sadece anlatan değil; tartışma, problem çözme, proje ve iş birliğini merkeze alan yöntemler kullanıyorlar.
• Öğrencinin kendilik algısını dönüştürüyorlar. Öğrencilerin içselleştirdiği “Ben zaten yapamam.” inancını, küçük ama sürekli başarı deneyimleriyle kırıyorlar.
• Geri bildirimi net, zamanında ve yapıcı veriyorlar: Notun ötesinde, “Neyi iyi yaptın, nerede gelişebilirsin?” sorularına yanıt veriyorlar.
• İlişkisel sermaye kuruyorlar: Öğrencileriyle güven, saygı ve adalet duygusu yüksek ilişkiler kuruyorlar. Öğrenci kendini hem görülmüş hem de ciddiye alınmış hissediyor.

Bu özellikler bir araya geldiğinde, öğretmen sadece bilgiyi aktaran kişi olmaktan çıkıp, öğrencinin kendi yaşam senaryosunu yeniden yazmasına rehberlik eden bir figüre dönüşüyor.

Politik düzeyde ne anlama geliyor?

Bu bulgular, özellikle eğitim politikası açısından rahatsız edici ama bir o kadar da umut verici sonuçlar doğuruyor:

• Dezavantajlı okullara az deneyimli öğretmenlerin atanması, sosyoekonomik eşitsizliği arttırıyor.
• Etkili öğretmenlerin zor bölgelerde uzun süre kalmasını destekleyen ücret, çalışma koşulları ve mesleki gelişim mekanizmaları kurulmadığında, “iyi öğretmen etkisi” tesadüflere kalıyor.
• Öğretmen niteliğini sadece formal diplomalar üzerinden değil, öğretim kalitesini ve öğrenci öğrenmesini yansıtan kanıtlar üzerinden izlemeyen sistemler, elindeki en güçlü kaldıraçlardan birini yeterince kullanamıyor.

Kısaca, bazı öğretmenlerin olağanüstü çabaları bireysel hikâyeler yaratabiliyor ama kalıcı bir toplumsal dönüşüm için, bu etkiyi destekleyen sistemsel düzenlemelere ihtiyaç duyuyoruz.

Türkiye bağlamına kısa bir bakış

Türkiye’de de PISA ve benzeri uluslararası araştırmalar, sosyoekonomik farkların başarıya yansıdığını; bazı okulların, özellikle dezavantajlı bölgelerde, sistematik olarak daha düşük performans gösterdiğini işaret ediyor. Ancak saha gözlemleri ve yerel çalışmalar, şunu da gösteriyor. Aynı ilçede, benzer koşullardaki iki okul arasında, öğretmen kadrosunun niteliği ve okul iklimi farklı olduğunda, öğrencilerin üniversiteye yerleşme ve meslek seçimlerinde belirgin ayrışmalar ortaya çıkıyor.

Bir öğretmenin sınıfın ötesine uzanan izi…

Araştırmalar, “bazı öğretmenler diğerlerinden daha fazla fark yaratıyor.” cümlesini romantik bir inanış olmaktan çıkarıp bir gerçek haline getiriyor. Yine de bu gücü sadece “kahraman öğretmenler” hikayesine indirgemek yanıltıcı olur. Araştırmalar, bu etkinin ortaya çıkması için; dezavantajlı okullara sistemli şekilde nitelikli öğretmen atanması, bu öğretmenlerin orada kalmasını destekleyen koşulların sağlanması ve mesleki gelişimin güçlü ve sürekli bir biçimde desteklenmesi gerektiğini söylüyor.

İyi bir öğretmen, tek başına bütün eşitsizlikleri ortadan kaldıramaz; ama bir öğrencinin, bir sınıfın ve bazen de bir okulun kaderini değiştirebilir.