İnovasyonun paradoksu: Tekel mi, rekabet mi?

Türkiye açısından mesele daha da kritik. Belki de asıl soru şu: İnovasyonu tetiklemek için mutlaka rekabet mi gerekiyor?

Mustafa Ergen

Turkcell, Vodafone ve Türk Telekom gibi aktörler, mobil altyapının hızla yayılmasına ve hizmet kalitesinin artmasına katkı sağladı. Ancak bu rekabet ortamı, uzun vadeli ve derinlemesine Ar-Ge yatırımlarını teşvik etmekte yetersiz kaldı. Altyapı genellikle yabancı firmalardan sağlanırken, yerli patent ve temel teknoloji üretimi sınırlı oldu. Oysa ABD’de Bell Labs, Japonya’da NTT gibi yarı-tekel yapılar, güçlü Ar-Ge yatırımlarıyla iletişim teknolojilerinde öncü oldular. Türkiye’nin de sadece kullanıcı değil, üretici ülke konumuna geçmesi için rekabetin yanında monopol temelli stratejik ve işbirliğine dayalı Ar-Ge politikalarına ihtiyacı var.

Kapitalizmin kutsal kitabında yazılı olmayan bir gerçek var: Bazen en büyük yenilikler, rekabetten değil, güvenli (monopol) limanlarda doğar. Bell Labs'in koridorlarında transistörü bulan bilim insanı, hiç kimseyle yarışmıyordu. Xerox PARC'ta fare ve pencereli arayüzü geliştiren mühendisler, çeyreklik kar raporlarını düşünmek zorunda değildi. Peki bu bize ne anlatıyor?

Güvenli Limanlarda Büyüyen Devrimler! 1940'larda AT&T, Amerika'nın telefon tekeliydi. Ancak bu tekel, sadece kârını cebine indiren sıradan bir şirket değildi. Devletin kendisine verdiği ayrıcalığın karşılığında, Bell Labs'a milyonlar döküyor, bilim insanlarına "git, geleceği icat et" diyordu. Sonuç? Transistör, bilgi teorisi, UNIX, C dili... Modern dünyanın temel taşları, bu "güvenli liman"da döşendi.

Xerox de benzer bir hikaye: 1970'lerde fotokopi krallığının verdiği finansal güçle, PARC'ta geleceğin ofisini hayal ediyorlardı. Grafiksel arayüzler, Ethernet, lazer yazıcılar... Bugün kullandığımız teknolojilerin çoğu, rekabetten uzak bu laboratuvarda şekillendi.

Bell Labs: Devlet Destekli Bir Telekomünikasyon Tekelinin Mucizeleri: Bell Labs, 20. yüzyılda Amerikan telefon hizmetlerini tekeline alan AT&T şirketinin Ar-Ge koluydu. Devletin AT&T’ye sağladığı tekel ayrıcalığı, şirketin bu gücü kötüye kullanmaması için bazı yükümlülüklerle denetleniyordu. Bu yükümlülüklerden biri, bilimsel araştırmalara ciddi yatırım yapma zorunluluğuydu.

Bell Labs’in katkıları şunlardır:

• Transistörün icadı (1947): Tüm modern elektronik cihazların temelini oluşturur.

• Bilgi teorisi (Claude Shannon, 1948): Dijital iletişim sistemlerinin matematiksel temeli.

• UNIX işletim sistemi ve C programlama dili: Modern yazılım mimarisinin temelleri.

• Lazer, solar hücre, mikrodalga teknolojisi gibi birçok fiziksel inovasyon.

Bu laboratuvar, bilim insanlarına kısa vadeli kârlılık baskısı olmadan özgürce deneme-yanılma yapabilecekleri bir ortam sağladı. Nobel ödülleri dahil sayısız bilimsel başarı, bu yapının doğrudan sonucu oldu.

Xerox PARC: Rekabetten Uzak, Vizyoner Bir Gelecek Laboratuvarı: 1970’lerde fotokopi makinesi pazarında baskın bir konuma sahip olan Xerox, gelirlerinin bir kısmını gelecekteki ofis teknolojilerini araştırmak amacıyla PARC (Palo Alto Research Center) adlı Ar-Ge merkezine yönlendirdi. Sonuçlar çarpıcı gelişti:

• Grafiksel kullanıcı arayüzü (GUI): Bugünkü bilgisayar arayüzlerinin temeli.

• Ethernet: Yerel ağ iletişiminin standardı.

• Lazer yazıcı ve WYSIWYG editörleri (ne görürsen onu alırsın).

Ancak Xerox, bu buluşların çoğunu ticarileştirmekte yetersiz kaldı. Apple ve Microsoft gibi şirketler bu teknolojileri geliştirerek dünyaya yaydı. Bu da, inovasyonun tek başına yeterli olmadığını, doğru ticarileştirme stratejilerinin de gerekli olduğunu gösterdi.

Rekabet Paradoksu: Çelişki burada başlıyor. Piyasa ekonomisinin en temel iddiası, rekabetin yeniliği tetiklediği. Ancak Bell Labs ve PARC'ın örnekleri, tam tersini söylüyor: Bazen rekabetten uzak olmak, daha cesur adımlar atmayı mümkün kılıyor.

Rekabetçi ortamda şirketler, bir sonraki çeyrek için sonuç vermek zorunda. Risk almak lüks, başarısızlık ise felaketin ta kendisi. Oysa Bell Labs'ta yıllar boyunca "boşa" giden araştırmalar yapılabiliyordu. Çünkü AT&T'nin telefon tekelinden gelen gelir, bu riski karşılayabiliyordu.

Ticarileştirme Trajedisi: Tabii hikayenin bir de acı tarafı var. Xerox, PARC'ta icat ettiği teknolojilerin çoğunu ticarileştirmeyi beceremedi. Steve Jobs, PARC'ı ziyaret ettikten sonra "Bu insanlar altın madeni üzerinde oturup duruyorlar!" diyerek çıkmıştı. Apple ve Microsoft, Xerox'un beceremediklerini başardı, bu teknolojileri dünyaya yaydı.

Bu da bizi başka bir gerçekle yüzleştiriyor: İnovasyon tek başına yeterli değil. Onu hayata geçirecek girişimci ruha da ihtiyaç var. Bell Labs'ın buluşları da çoğunlukla başka şirketler tarafından ticarileştirildi.

Türkiye açısından mesele daha da kritik. Belki de asıl soru şu: İnovasyonu tetiklemek için mutlaka rekabet mi gerekiyor? Bell Labs ve PARC örnekleri, bunun her zaman böyle olmadığını gösteriyor. Bazen güvenli bir liman, cesur deneylere ev sahipliği yapabilir. Ama bu limanın da dış dünyayla bağlantısını koparmamak gerekiyor.

Dünyada ve Bizde Durum

Bugün Google X'te uçan arabalar, DeepMind'da yapay zeka deneyleri yapılıyor. Ancak bu laboratuvarlar bile, sonuçta borsaya kote şirketlerin parçası. Hissedarların beklentileri, çeyreklik sonuçlar, rekabet baskısı... Hepsi orada.

Batı'da devletin rolü oldukça zayıfladı. DARPA gibi kurumlar hâlâ temel araştırma yapıyor ama eski Bell Labs'ın gücünde değil. Özel sektörün Ar-Ge harcamaları artsa da, çoğu kısa vadeli, uygulamaya dönük projilere odaklanıyor.

Türkiye'de durum daha da dramatik. 1980'lerden itibaren liberal ekonomi politikalarıyla şekillenen iş dünyamız, tam da o rekabetçi anlayışın esiri oldu. Kısa vadeli kâr odaklı, ithalata dayalı, hızlı dönüşlü bir iş kültürü yerleşti. Sonuç? Ar-Ge'ye ciddi yatırım yapan, uzun vadeli düşünen şirket sayımız oldukça az.

Koç Holding, Sabancı gibi büyük gruplarımız bile Bell Labs benzeri araştırma merkezleri kurmaktan çekiniyor. Çünkü hissedarlar, "Bu yatırımın karşılığını ne zaman göreceğiz?" sorusunu soruyor. Startup ekosistemimiz ise daha çok kopya-yapıştır mantığında işliyor: Batı'da tutmuş bir fikri alıp Türkiye'ye uyarlıyoruz.

Devletin rolü de belirsiz. TÜBİTAK var ama Bell Labs'ın gücünden uzak. Teknokentler kuruldu ama çoğu vergi avantajı peşinde koşan şirketlerle dolu. Ciddi temel araştırma yapan kurum sayısı ise bir elin parmaklarını geçmiyor.

Çıkarılacak Ders

Türkiye'nin büyük holdingleri, belki de kısa vadeli kâr baskısından biraz uzaklaşıp, uzun vadeli Ar-Ge yatırımlarına cesaret edebilir. Devlet de sadece teşvik vermekle kalmayıp, ciddi araştırma merkezleri kurabilir. Sonuçta hem vizyoner araştırma hem de girişimci ruh lazım.

Türkiye’de haberleşme sektörü 2000’li yıllardan itibaren rekabete dayalı bir modelle gelişti; Turkcell, Vodafone ve Türk Telekom gibi aktörler, mobil altyapının hızla yayılmasına ve hizmet kalitesinin artmasına katkı sağladı. Ancak bu rekabet ortamı, uzun vadeli ve derinlemesine Ar-Ge yatırımlarını teşvik etmekte yetersiz kaldı. Altyapı genellikle yabancı firmalardan sağlanırken, yerli patent ve temel teknoloji üretimi sınırlı oldu. Oysa ABD’de Bell Labs, Japonya’da NTT gibi yarı-tekel yapılar, güçlü Ar-Ge yatırımlarıyla iletişim teknolojilerinde öncü oldular. Türkiye’nin de sadece kullanıcı değil, üretici ülke konumuna geçmesi için rekabetin yanında monopol temelli stratejik ve işbirliğine dayalı Ar-Ge politikalarına ihtiyacı var.