Zamanı Ölçmek - Takvimin Doğuşu (1)

İlk güneş takvimini kullanan uygarlıklar Maya ve Mısır’dır. Ama sayılar değişkendir. Mesela Mısır’da bir ay 20 gün ve yılda 18 aydan oluşmaktadır. Böylece 360 güne ulaşılmış ve bunun sonuna hayalet günler denen 5 gün eklenerek 365 rakamı tamamlanmıştır.

Yıl 1999 ve tüm dünya yeni bir binyıla girecek olmanın heyecanı içinde idi. Her ne kadar mevcut yaşam 1970'lerin popüler bilimkurgu dizisi ''Uzay 1999'' gibi olmasa da, gireceğimiz 2000 senesi de bir taraftan umut vadediyor, bir taraftan da IT dünyasında, sistem içinde 2 basamaklı takip edilen tarihlemede ''99"dan sonra "00"a geçecek olmanın korkusu bulunuyordu. Hizmetlerini bilgisayar tabanlı kuran bütün şirketler buna karşı önlem alıyor, yılbaşı gecesinin bir kabusa dönüşmemesi için yeni bir sektör oluşuyordu! 

Neyse ki dijital bir kıyametin gerçekleşmediği yılın son günü saatler gece yarısını gösterdikten sonra sistemlerin halen normal çalıştığı görülünce anlaşıldı. Durumu net hatırlıyorum çünkü o dönem görev yaptığım bankada ben de sistem kontrolü için gece nöbetinde olanlardan biri idim.

Bir taraftan da tüm dünyada coşkuyla karışık başka bir telaş vardı. 21. Yüzyıla girmenin telaşı! Gazeteler, televizyonlar bizden önceki nesilde bazılarının göremediği bir heyecanın çılgınlığı içinde idi.

O dönem bu heyecanı paylaşan arkadaşlarıma biraz erken davrandıklarını söylediğimi hatırlıyorum. İnsanlar genellikle eğlence kararlarını duygusal dünyası ile verir. Benim de bu uyarım, ne kadar mantıklı bir açıklamam olursa olsun elbette pek ilgi çekmedi. Benzer bir saptamayı sadece çalıştığı gazetedeki köşe yazısında Murat Birsel'in yaptığını hatırlıyorum. Okuyanlar belki onun da bu yazısına eşinin çalışmalarına gülümsedikleri gibi gülmüşlerdir kim bilir!

Konuya dönecek olursak kutlama için henüz erken dememin sebebi şu idi.

Tarihte sıfır yılı yoktur, yani miladı takvimde M.S. 1 vardır. İlk yüzyılın yüz sene sürdüğü düşünülürse 1. Yüzyıl 100. yılda sona ermiş ve 2. Yüzyıla da 101 yılında girilmiştir. Devamı yüzyıllarda böyle gelmiştir elbette.

Ama yine de eğlenenler iyi ki eğlenmiş, çünkü yaşadığımız ülkenin 2000 yılı sonunda pek bir şeyi kutlayacak hali kalmamıştı o yıl kasımda başlayan ekonomik bunalımdan. Hayat işte, zaman ne gösterir bilinmez. Hatta bu bilinmezliği aşmak bile bambaşka bir sektördür geçmişten beri, kehanetler, fallar gibi. Belki bir gün onu da yazarız!

Zaman genel anlamda takvimler ile ölçülür. Takvimler ise üç cismi esas alır. Dünya, Ay ve Güneş. Zamanın ortak noktası ise gündür. Ve takvimler bu ortak noktadan yola çıkarak belirlenmiştir.

Gün basittir. Dünyanın kendi etrafındaki bir tur dönüşünü esas alır. Ama günün ne zaman başladığı farklı medeniyetlerde farklı değerlendirilir. Mesela gün, Müslümanlar ve Musevilerde günbatımı ile başlar. Roma takviminde ise tıpkı bugün bizlerin kullandığı gibi gece yarısı başlar.

Ay hesabı ise adı üstünde ayın dönüşüne dayanır. Zaten ilk takvimler de ayın dönüşünü esas almıştır. Ay, dünya etrafında ki dönüşünü 29 ya da 30 gün olmak üzere değişken döngülerde tamamlar. Ama takvim olarak ayın süresi aşağıda anlatıldığı gibi daha sonra bazı değişikliklere uğramıştır.

Yıl hesabı 12 ay dönüşünün ertesi sene aynı dönemlere geldiği hesabı ile yapılmıştır. Ama bu dünyanın güneş etrafında dönüşü ile eş zamana denk gelmemektedir bildiğimiz gibi. 12 ay dönüşü 355 gündür ve uygarlıklar tarım toplumuna geçtikçe sorunlar başlamış, doğadaki döngüleri takip edebilmek için güneş yılı diyebileceğimiz 365 günlük takvime geçmek gerekmiştir.  Hatta Osmanlı da bile ayı esas alan ''Hicri Takvim'' mahsulün elde edilmesine ve vergi zamanlarına uymadığı için ayrıca ''Rumi'' denen 365 günlük takvim kullanılmaya başlanmıştır.

İlk güneş takvimini kullanan uygarlıklar Maya ve Mısır’dır. Ama sayılar değişkendir. Mesela Mısır’da bir ay 20 gün ve yılda 18 aydan oluşmaktadır. Böylece 360 güne ulaşılmış ve bunun sonuna hayalet günler denen 5 gün eklenerek 365 rakamı tamamlanmıştır.

Saat konusuna gelince senenin 12 aya bölünme esasını ortaya koyan Sümer ve Babilliler, muhtemelen günün de 12'ye bölünmesi gerektiğini düşünmüşlerdir. Buradaki esas, yine büyük olasılık 60’lı sayı sistemini kullanıyor olmalarıdır. Bu arada açı dereceleri ve çemberin 360 derecelik açılara bölünmesi de bu eski Mezopotamya uygarlıklarına dayanır.

Peki yıllar ne zamandan itibaren sayılmaya başlanır?

Bu da uygarlıklar arasında değişiklik gösterir. Mesela Museviler M.Ö. 3761'de olduğuna inandıkları dünyanın yaratılışını esas alır ve 2024 yılı onlara göre 5784 yılıdır.

Müslümanlarda ise Peygamberin M.S. 622'de Mekke’den Medine’ye göçünü esas alınır ve yine Hicri Takvime göre içinde olduğumuz 1446 yılıdır.

Şu an bizlerin ve özellikle batı medeniyetinin kullandığı takvime kaynaklık eden Roma takvimine gelirsek onu biraz daha detaylı anlatmak gerekir.

Bu takvimin ortaya çıkışı M.Ö 8. YY'da yaşadığına ve Roma kentini de kurduğuna inanılan Romulus’a dayanır. Romulus, yılı 10 aya bölmüştür. Bu ayların adları, 2'si hariç halen de kullanılır.

Yıl, Romulus'un takvimde Mart ayı ile başlar. Mart, yani Mars savaş tanrısıdır. Nisan, Aprilis (April) güzellik ve aşk tanrısı Afrodit’ten yani Venüs’ten gelir. Mayıs, Maia (May) Gelişim Tanrısı, Haziran ,Juno (June) ise Tanrıların Kraliçesidir. Diğer aylar ise takvim içindeki sırasına göre adlandırılır. Temmuz yani 5. ay Quantilis, Ağustos 6. ay ve Sextilis, Eylül 7. ay ve September, Ekim 8. ay ve October, Kasım 9. ay ve November ve nihayet Aralık 10. ay ve December.

Bu takvime M.Ö. 700’lerde Romulus sonrası Roma Kralı olan Numa, 2 ay daha eklemeye karar verir. Eklenen Ocak ayı Başlangıçlar, Geçitler Tanrısı ve iki yüzü olan böylece hem geçmişe hem de geleceğe bakan Janus’tan, şubat ayı ise Latince arınmaktan yani Februarius’tan gelmiştir. Yılın başlangıcının ne zaman marttan ocak ayına alındığına ilişkin farklı görüşler vardır ama muhtemelen o da bu dönemdedir.

Bu eklemeler ile Juno yani Hazirandan sonraki ayların sırası aslında karışmıştır. Mesela September artık 7 değil 9. aydır. Ama isimler yerleşmiş olduğu için ayların adlarına dokunulmaz ve sonraki dönemde imparatorlara atfedilen Temmuz ve Ağustos ayları hariç diğerlerinin adları gününüze kadar da bu şekilde gelir.

Tüm tarih bir yazıda anlatılamaz elbette. Takvimin hikâyesinin daha ilginç bölümleri sonraki yazıda...

---

Not 1: Resim, sol tarafı yaşli yüzü geçmişe, genç yüzü geleceğe bakan Latince Januarius'a, ingilizce January'ye adını veren Janus

Not 2 : Konusu ile ilgili olmasa da verdiği nostalji ve keşfetme duygusu ile ''Noah Cyrus'tan I Just Want a Lover'' şarkısı bu yazıdaki önerim