Anadolu Aleviliği’nin ebruli yapısı (5): Mazdeizm ve Manikheizm

Anadolu Aleviliğinin  serencamında şaman öğeleri ela   aldıktan sonra  Mazdeist ve Manikheen (Mani Dini- Maniheen- Manişeen) etkileşimini irdelemeye çalışalım.

İran coğrafyası içerisinde yüzyıllardır varlığını sürdüren , Orta Asya, Anadolu ve  Mezopotamya’ya kadar etkisini gösteren Mazdeizm M.Ö. VII. yılda  Zerdüşt Peygamber (Zorastre) tarafından sistemleştirilmiştir. Onun yazdığına inanılan Avesta adındaki “kutsal kitapta”  ateş, ışık, aydınlıklar ve iyilik tanrısı Ahuramazda (Mazdeizm  adı buradan geliyor) ile karanlıklar ve kötülükler  tanrısı Ahriman sürekli olarak birbirleriyle  mücadele etmektedir.Son kertede  Ahuramazda ( İslam literatüründeki adı Hürmüz) kazanacaktır. İnsanların aydınlığa, ateşe, ışığa saygı gösterip ibadet etmeleri , Ahriman’ı da kızdırmamaları gerekir.Ateşin kutsallığı nedeniyle  İslam literatürü Zerdüşt dini mensuplarını Ateşperest olarak tanımlar.

Bazı  araştırmacılar Anadolu Aleviliğini Zerdüşt dininin bir sapması(heteredoks) olarak  görürler. Onlara göre İslam dini  Mazdeizmi farklı boyutlara taşımıştır .[1]

Kuşku yok ki  Müslüman olmadan önce Kürtlerin büyük çoğunluğu Zerdüşt dininin mensubuydu. M.Ö. VII yüzyılda güçlenmeye başlayan ve  M.Ö.IV- III. Yüzyıldan itibaren  İran’ın resmi dini olan  Mazdeizm onların İslam dinine geçmeğe başladığı M.S. VII-VIII. Yüzyıla kadar  Orta Asya’dan Mezopotamya , oradan  Anadolu’nun içlerine kadar çok geniş bir coğrafyaya hükmetmişti. Diğer pagan dinlerde de önem taşıyan ateş kültü bu topraklarda yaşayan tüm kavimler açısından  asırlardan beri süre  gelen önemli  bir inanç yapılanmasıydı. O nedenledir ki Kürt nine de, Türk’ü de güneş doğarken, doğuya yönelerek dualar okur; Kürt genç, yanına Türk kardeşini alarak Nevruz kutlamalarında  “lastik yakıp”  ateşinin üstünden atlamayı kimliğini yansıtan bir davranış olarak niteler. Nevruz  ateşi zaten Orta Asya’dan Anadolu’ya kadar  etkisini yüzyıllarca sürdüren, Mazdeizmden (ateşperest )  miras kalan bir kült olup  hem Türk hem de Kürt Anadolu kimliğinin ana öğelerinden biridir.  Bugünkü Anadolu İslam yorumunda eski inançdaki ögelerin İslamla bağdaştırılması zındıklık değil bağdaştırıcı, toparlayıcı, bütünleyici ebruli bir çimento harcı olarak değerlendirilmelidir.

Ateşin kutsallığı anlayışı pagan inançların çoğunda görülmektedir. Ortadaki ateşin, ışığın, mumun  etrafında müzik eşliğinde  gerçekleştirilen  “semah “ göklere  yükselip evrenle bütünleşmek(vecd- tanrıya yaklaşmak)  anlamına gelmektedir ki hem  Orta Asya’da, hem  Anadolu’da da yaygın bir ibadet biçimidir. Anadolu Alevilerindeki Cem Ayininde (Ayin-i Cem)  müzik, halka dansı, dualar, Hakk-Muhammed- Ali  nidaları  geniş bir coğrafyanın oluşturduğu kült ve kültürlerin senkretizmidir.

Türkler açısından bakıldığında şaman özellikleri içeren Göktanrı-Yertanrı animizminin Zerdüşt dinine yakın olduğunu görmekteyiz. İyilik, güzellik, ışık ve ateş olarak tezahür eden Göktanrı ile Ahuramazda’nın özellikleri tamamen örtüşüyor. Keza tıpkı Ahriman gibi Yertanrı da acımasız, karanlık ve kötü bir ruhu tanımlamaktadır. Bu durumda üzerinde durulması gereken konu Türklerdeki Animizmin mi İran’ı, yoksa İran’daki Mazdeizmin mi bizi etkilediği hususudur. İbni Haldun’a kulak verirsek yerleşik(medeni) toplum yapılanmalarının  göçebe- savaşçı(bedevi) toplumların kültür ve değerlerini biçimlendirdiğini anlamakta zorluk çekmeyiz.

Manikheizm bağlamında gene Anadolu-Mezopotamya-Orta Asya eksenli bir senkretizmle karşılaşmaktayız. M.S. III. Yüzyılın başlarında Mardin’de doğan Mani, ya da Manes adında bir bilge Zerdüşt diniyle Hristiyanlık arasında bir bağdaşım yolu icat eder. Ona göre  Hz. İsa peygamber olarak “iyi, güzel ve doğru olanı” yayarken aynen onun görünümündeki bir başka “kimlik-şeytan” farklı şeylerden söz eder. Bu türden bir ikilemci bakış Zedüşt dinindeki Ahuramazda-Ahriman etkileşimiyle çağrışım yapmaktadır. Mani’nin amacı Pers coğrafyasın inanç sisteminin “mantığıyla” yeni doğan Hristiyanlığı sevdirip bağdaştırmaktı.  Kısa zamanda güçlenen Mani dini Orta Asya’ya kadar ulaşır. VIII. Yüzyılda Uygur Türkleri resmen Manikheen olmuş, başbuğları  Alp Kutluk Külük Bilge’ye “Mani’nin Ruhu “ adı verilmiştir.XII., XIII. Yüzyılda İslam gelinceye kadar Uygur (Doğu Türkistan) halkı bu dine bağlılıklarını sürdürmüşlerdir.

Mani dinini güç ve etkisi Anadolu, Kuzey Afrika , Balkanlar, Bosna ve Fransa’ya kadar gitmiş ve daha sonra, XIV.,XV. Yüzyılda   ortadan kalkmıştır. Mani dininin Pavlikeen versiyonu Anadolu ve Balkanlarda önemli sarsıntılar yol açar. VII. Yüzyılda  Mananalisli (Erzincan-Tercan) Constantin adında  Anadolulu bir ruhban  Pavlikanizm(Pavlusçuluk) adında  Mani geleneğine bağlı bir mezhebi sürdürmek isterken aforoza maruz kalır ve yok edilir. İddiaya göre papaz Konstantin Tanrının Şeytan ve İsa adında iki çocuğunun olduğunu; Şeytanın cennetten kaçarak kötülüklerle dolu dünyayı yarattığını, İsa’nın ise evreni düzeltip barış getirmek için yeryüzüne indiğini söylemektedir. Özellikle Ermeniler arasında Sivas, Divriği ve Dersim yörelerinde arasında yaygınlaşan Pavlikianizm Bizans tarafından bastırılırken  katliam dışında kalanlar Balkanlara sürülür.[2] Kurtulanlar ise bölgedeki dağlık bölgelere ve İslam topraklarına kaçarlar. Sürgünleri ve kaçanları ilginç tarihsel serüvenler beklemektedir.

Anadolulu Pavlikeenler Balkan coğrafyasına geldiklerinde tıpkı kendileri gibi Mani dininin  uzantısı iki tanrılı inanç yapılanmalarıyla karşılaşırlar. Bulgar kökenli  Bogomil adındaki bir Hristiyan din adamının yorumlarıyla  bu karşılaşma X. Yüzyılda Bogomillik adını alır. Osmanlı Balkanlarda ilerlerken “fazla direnmeden, hatta gönül rızasıyla “ Müslüman olanların" neredeyse” tamamı Bogomil kökenli  olup “heteredoks” Bektaşiliği benimser. Balkan kökenli devşirme yeniçerilerin Bektaşiliğini de bu bağlamda değerlendirebiliriz.

Dağlara çıkan ve İslam topraklarına göçen Pavlikeenlerin tepelerden aşağıya inip Mengüçekoğullarına katılarak “İslamı seçtikleri” bilinmektedir[3].Onların indikleri eski yaşam yerleri ise Sivas, Divriği, Dersim gibi kent ve beldeler olup Anadolu Alevi nüfusun yoğun olduğu bölgelerdir.

Velhasıl Pavlusçuluk Balkanlar ve Anadolu’da ilginç rastlantılar doğurmuş.

Gelecek yazı “Anadolu İnanç Mirasının Kültleri ve Hristiyanlık”.

[1] Bu görüş için bknz. BİRDOĞAN, Nejat:Kürt Uygarlığında Alevilik.BULUT, Faik: Ali’siz Alevilik.

[2] GIBBON, Edward: Histoire du déclin et de la Chute de l’Empire  Romain .Robert Laffont. Paris 1983.Chapitre LIV.

[3] SAKAĞLU, Necdet: Yitik Bir Anadolu Beyliği. Mengücekoğulları.